III powstanie śląskie 2/3 maja do 5 lipca 1921

Czas trwania: 2/3 maja – 5 lipca 1921

Dowództwo: Naczelny Dowódca: ppłk Maciej Mielżyński (do 3 czerwca), później
ppłk Kazimierz Zentkeller

Ośrodek decyzyjny: Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych z siedzibą w Sosnowcu, później w Szopienicach

Zasięg (powiatami): bytomski, tarnogórski, katowicki, zabrski, toszecko-gliwicki, pszczyński, rybnicki, część raciborskiego, strzelecki, lubliniecki, oleski, kozielski

2 maja 1921, poniedziałek Wybuchł strajk generalny, pracę przerwano we wszystkich zakładach przemysłowych na Górnym Śląsku: wyły syreny, na niektórych wieżach kościelnych biły dzwony, gwizdały buczki lokomotywy. Olbrzymia masa ludzi zalała place i ulice (Anusiewicz M., Wrzosek M., Kronika powstań śląskich 1919-1921, Warszawa 1980, s. 111).

3 maja 1921, wtorek W nocy z 2 na 3 maja 1921 roku rzesze powstańców przedzierały się przez lasy, by jak najprędzej dotrzeć na miejsca zbiórek. Polscy funkcjonariusze policji plebiscytowej wespół ze strajkującymi robotnikami rozbrajali niemieckich funkcjonariuszy, pozyskując tym samym broń dla walczących. Wysadzono w powietrze strategiczne mosty kolejowe pod Krapkowicami, Kluczborkiem i Głogówkiem, w okolicach Nysy, Kędzierzyna, Koźla i Opola. Zrywano linie telefoniczne, montując powstańcze połączenia polowe. Jak wspominał „śpiewająco” Jan Kubis: ruszyliśmy wszyscy wraz do Powstania / dla Ojczyzny ratowania /
i rzekliśmy światu po pierońsku, / że chcemy być wolni na Śląsku („Kalendarz Opolski” 1962,
s. 108).

Jak wspominał Stefan Popiołek (późniejszy dyrektor Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Opolu): potężny wybuch zbudził nad ranem 3 maja 1921 roku mieszkańców Opola – to oddział powstańczy Wawelberga wysadził most kolejowy nad terenem zalewowym („Kalendarz Opolski” 1971, s. 40).

W godzinach porannych powstańcy zajęli cały powiat bytomski, katowicki i rybnicki oraz wschodnią część powiatu raciborskiego. W południe decyzją polskiego rządu zamknięto granicę ze Śląskiem oraz usunięto Korfantego ze stanowiska komisarza plebiscytowego. Tymczasem Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa ogłosiła stan oblężenia, a wojska alianckie nie dopuściły do oblegania większych miast – powstańcy przeprowadzali tzw. cernowanie miast (tj. blokowanie miast). Flagę polską powiewającą na hotelu „Lomnitz” widział każdy przechodzień – czy cywil, czy powstaniec.

Dowódcą oddziałów polskich został ppłk Maciej Mielżyński, który jako Dowódca Naczelny stał na czele 3 grup operacyjnych: „Północ” (kpt. Alojzy Nowak), „Wschód” (kpt. Karol Grzesik), „Południe” (ppłk Bronisław Sikorski). Pod koniec maja dysponowano już m.in.
50 działami, 16 pociągami pancernymi i kilkoma samochodami pancernymi.

4 maja 1921, środa Oddziały powstańcze zajęły Lubliniec, opanowując prawie cały powiat lubliniecki. Powstańczy oręż odniósł zwycięstwo także w Gorzowie Śląskim, Ujeździe, Oleśnie, Sławięcicach, Zalesiu Śląskim. Powołano Wydział Wykonawczy – który był odpowiedzialny m.in. za usprawnienie komunikacji kolejowej, dowóz żywności, transport broni – oraz Straż Obywatelską i żandarmerię polową, wspierające komendantów oddziałów ochraniających budynki publiczne, kasy i banki.

Rząd polski, przestrzegając traktatów międzynarodowych, zachowywał neutralność, toteż wydano komunikat o zakazie werbunku do powstania, zamknięciu biur werbunkowych i usuwaniu afiszy powstańczych.

5 maja 1921, czwartek Powstańcy opanowali miejscowości w powiecie oleskim: Zdziechowice, Pawłowice, Kozłowice, Stare Olesno, Leśną, Wędrynię, Knieję i Olesno. Do naczelnego dowództwa wpłynął meldunek z podgrupy „Bogdan”: (…) stan moralny stosunkowo dobry. W oddziałach odczuwa się pewne zmęczenie. Stan zaprowiantowania względnie dobry, brak karabinów ręcznych (Anusiewicz M., Wrzosek M., Kronika powstań śląskich 1919-1921…, s. 122).

Niemiecka dyplomacja podjęła kroki dyplomatyczne, wysyłając depesze o sytuacji na Śląsku do swoich ambasadorów w Londynie, Rzymie i Paryżu. Tymczasem samo dowództwo niemieckie uważało za nadzwyczajny sukces powstańców opanowanie przez nich obszaru siedmiu całych powiatów – pszczyńskiego, rybnickiego, katowickiego, bytomskiego, tarnogórskiego, zabrzańskiego i gliwickiego (Anusiewicz M., Wrzosek M., Kronika powstań śląskich…, s. 123), dostrzegając długotrwałe przygotowania i błyskawiczne uderzenie walczących.

6 maja 1921, piątek Powstańcy zajęli silnie broniony przez niemieckie oddziały Dobrodzień. Komunikat Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych informował o zajęciu terenów do tzw. linii Korfantego.
Z każdym dniem krwawych walk przybywało rannych – a ci byli wdzięczni za pomoc, jaką nieśli im lekarze, farmaceuci, studenci medycyny oraz przedstawiciele Polskiego Czerwonego Krzyża, licznie przybywający na ziemie walczącego Śląska.

Rząd polski naciskał na Korfantego, by zryw powstańczy nie miał charakteru formalnej wojny, zalecał wprowadzenie amnestii dla walczących oraz wydanie odezwy wzywającej do powrotu do pracy. Do Londynu, Rzymu i Paryża wystosowano noty informujące o neutralności polskiej wobec powstania na Górnym Śląsku.

7 maja 1921, sobota Stoczono zwycięską bitwę o Leśnicę i Zdzieszowice. Raport z podgrupy „Północ” donosił jednak, że powstanie polskie za Odrą zduszone, szerzy się terror niemiecki (Anusiewicz M., Wrzosek M., Kronika powstań śląskich…, s. 128).

W Szopienicach ukazał się pierwszy numer pisma „Powstaniec”, który zawierał wiadomości urzędowe i komunikaty z frontu.

W Paryżu zwołano konferencję ambasadorów, której przewodniczył Jules Cambon – wcześniej optujący za przyłączeniem Gdańska i Górnego Śląska do Polski bez przeprowadzania na tych ziemiach plebiscytów. Tymczasem do Opola wrócił gen. Henri Le Rond i rozpoczęto rokowania.

8 maja 1921, niedziela Ponownie zdobyto Górę Św. Anny. Wydarzenie to miało ogromny wydźwięk moralny dla powstańców, których po tygodniu nieustających walk ogarniało coraz większe zmęczenie,
nie tylko fizyczne, o czym informował meldunek podgrupy „Butrym”: stan moralny dobry, fizyczny dostateczny (…) Brak broni, koców, butów, środków lokomocji (Kronika powstań śląskich…, s. 131).

Powstańcy zniszczyli tory kolejowe na linii Gogolin-Krapkowice. Tymczasem silne oddziały niemieckie koncentrowały się wokół Kluczborka i Olesna. Kwatery dowódców mieściły się
w Raciborzu, później Polskiej Cerekwi (grupa „Süd”/Południe), Skorogoszczy, potem Lewinie Brzeskim (grupa „Mitte”/Środek) i w Namysłowie (dowództwo grupy „Nord”/Północ).

W Dąbrowie Górniczej, Sosnowcu i Szopienicach odbyły się wiece solidarności i poparcia dla powstańców.

9 maja 1921, poniedziałek Powstańcy stoczyli ciężkie walki o Kędzierzyn. Niemcy wycofywali się do Koźla. Ostrzeliwani
z pociągu pancernego powstańcy utrzymali, choć nie bez strat, Zdzieszowice, zaniechali jednak walki o Gogolin.

Władze koalicyjne ustaliły tymczasową linię demarkacyjną na czas rokowań: na Odrze do Przewozu na zachód od Dziergowic, dalej na zachód od Strzelec Opolskich, na zachód od Dobrodzienia przez Bodzanowice do granicy polskiej (Kronika powstań śląskich…, s. 133).

10 maja 1921, wtorek Ograniczone walki toczyły się dalej, ponieważ Niemcy odmówili prowadzenia rozmów, przygotowując się do kontrofensywy. Z niemieckiej organizacji konspiracyjnej Kampforganisation Oberschlesiens i oddziałów ochotniczych napływających z Niemiec (Freikorpsy) powstała niemiecka formacja Selbstschutz Oberschlesiens (tzw. Selbstschutze). Mimo działań pokojowych, prowadzonych przez aliantów, nie wszyscy powstańcy ufali optymistycznym nastrojom, zapewnieniom alianckich władz i pozornej ciszy, jaka zapadła na linii (Kronika powstań śląskich…, s. 140).

Powstańcze zwycięstwo w walkach na linii Kędzierzyn-Koźle było tym bardziej doniosłe, że zdobyto dużo broni, amunicji i tabor kolejowy: 700 karabinów, 20 cekaemów, 49 lokomotyw i 2300 wagonów towarowych. Dowództwo podkreślało w raportach znaczenie moralne
i strategiczne tego sukcesu.

Ukazał się pierwszy numer „Dziennika Rozporządzeń Naczelnej Władzy na Górnym Śląsku” / „Verordnungsblatt der Naczelna Władza na Górnym Śląsku”.

Do Głubczyc i Głogówka zaczęły napływać posiłki niemieckie.  

11 maja 1921, środa W Zagłębiu Dąbrowskim powołano Komitet Centralny Pomocy Górnoślązakom, który koordynował zbiórki i akcje pomocowe dla powstańców. W piśmie „Powstaniec” publikowano listy darczyńców.

21 maja 1921, sobota Rozpoczęła się bitwa o Górę św. Anny – kluczowa bitwa III powstania śląskiego.

Gdyby Niemcy opanowali wzniesienie, uzyskaliby możliwość przeprowadzenia dalszej ofensywy w kierunku górnośląskiego okręgu przemysłowego, którego znaczenie było kluczowe dla obu walczących stron. Niemieckie natarcie ruszyło 21 maja w nocy z okolic Gogolina-Krapkowic. Góry Św. Anny broniły oddziały 8 pułku pszczyńskiego pod dowództwem Franciszka Rataja. Wsparciem podczas polskiej kontrofensywy były oddziały   tzw. I Dywizji Powstańczej dowodzonej przez majora Jana Ludygę-Laskowskiego. Na początku czerwca front przesunął się w stronę Kędzierzyna, gdzie zażarte walki toczyły się o ważny węzeł kolejowy, który ostatecznie po prawie pięciodniowej bitwie zajęli Niemcy. Mimo uzyskania sukcesu taktycznego ostatecznie nie udało się Niemcom wkroczyć do okręgu przemysłowego i zająć utraconych na początku maja powiatów we wschodniej części Górnego Śląska.

6 czerwca 1921, poniedziałek Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych Górnego Śląska wprowadziła odznaczenie „śląska Wstęga Waleczności i Zasługi” klasy I: za bezpośredni udział w walce i klasy II: „za wytężoną pracę wojskową”.

7 czerwca 1921, wtorek Angielskie oddziały przeprowadziły tzw. akcję oczyszczającą: wydzielono strefę neutralną w okolicach Olesna.

10 czerwca 1921, piątek Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych wydała zarządzenie, na mocy którego zakłady pracy były zobowiązane wypłacić świadczenia robotnikom biorącym udział w powstaniu, a „czas nieobecności” uznać za urlop. „Powstaniec” pisał o pomocy dla powstańców i ludności: na tereny objęte powstaniem dotarły wagony z jęczmieniem, pszenicą, żytem, ziemniakami, fasolą, nawet bydłem. Tymczasem meldunki powstańczych pododdziałów informowały
o niemieckich atakach na polską ludność zamieszkującą tzw. pas neutralny (m.in. w Brzeziu, Ligocie Turawskiej).

13 czerwca 1921, poniedziałek  Wstrzymano działania bojowe. Rozpoczęły się trudne rozmowy pokojowe. W połowie czerwca 1921 roku aliantom udało się rozdzielić walczące strony – nie bez silnych nacisków Komisji Międzysojuszniczej, wielodniowych pertraktacji i zaakceptowanej przez obydwie strony mediacji brytyjskiej. Pertraktacje ze stroną polską odbywały się w Błotnicy Strzeleckiej (powstańców reprezentował kpt. Remigiusz Grocholski), zaś ze stroną niemiecką w Głogówku. 26 czerwca Wojciech Korfanty i gen. Karl Hoefer po przeciągających się negocjacjach podpisali porozumienie o wycofaniu oddziałów obu stron z linii frontu, a 5 lipca zakończono ewakuację oddziałów niemieckich i polskich.

3 lipca 1921 W Niemczech zorganizowano Dzień Górnośląski – tak duże było tam zainteresowanie sytuacją na Górnym Śląsku (Krzyk J., Wojna papierowa, Warszawa 2014).

30 lipca 1921 Utworzono Naczelną Radę Ludową na Górnym Śląsku.

12 października 1921 Rada Ligi Narodów podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska.

20 października 1921 Rada Ambasadorów przy Lidze Narodów dokonała podziału Górnego Śląska.

15 maja 1922 Podpisano polsko-niemieckie porozumienie w sprawie Górnego Śląska – tzw. Konwencję Genewską, normującą życie społeczno-polityczne i gospodarcze na 15 lat od czasu jej wprowadzenia.

Różne źródła różnie szacują liczbę poległych – po stronie powstańców to ok. 1800-2000 ofiar, po stronie niemieckiej ok. 500 ofiar i 1500 rannych. Do dzisiaj zachowało się na Śląsku wiele miejsc upamiętniających te tragiczne wydarzenia. Tablice, pomniki, krzyże czy mogiły są pielęgnowane troskliwymi dłońmi m.in. w Tarnowskich Górach, Radzionkowie, Bytomiu, Świerklańcu, Katowicach, Zabrzu, Gliwicach, Raciborzu i na Górze Św. Anny – gdzie rokrocznie upamiętniane są rocznice walk w III powstaniu śląskim. W Siemianowicach w budynku, w którym mieściła się siedziba Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych, dzisiaj jest VI Liceum Ogólnokształcące.

 

 

Korzystano z:

- Anusiewicz M., Wrzosek M., Kronika powstań śląskich 1919-1921, Warszawa 1980.

- Encyklopedia powstań śląskich, zespół red.: Franciszek Hawranek [et al.], Opole 1982.

- Goniewicz A., Powstania śląskie 1919, 1920, 1921: przewodnik po miejscowościach, Katowice 2001.

- Krzyk J., Wojna papierowa, Warszawa 2014.

- „Kalendarz Opolski” 1962, 1971.

 http://ibr.bs.katowice.pl/?page_id=1941

http://edus.ibrbs.pl/powstania-slaskie/

https://powstania.slaskie.pl/content/iii-powstanie-slaskie-w-1921-roku