MENU
stulecie powstania śląskiego logo svg
Tobie Polsko
edukcaja ico svg

EDUKACJA

CZY WIESZ, ŻE..????

1. Polscy archiwiści od lat zabezpieczali archiwalia powstańcze?

Katowickie Archiwum Państwowe utworzone w 1932 roku decyzją wojewody śląskiego Michała Grażyńskiego pod nazwą Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego już w latach trzydziestych zaopiekowało się spuścizną kancelaryjną wytworzoną przez polskie organizacje w okresie szeroko rozumianych wydarzeń lat 1918-1922. Zawierucha wojenna zdekompletowała archiwalia z okresu powstań śląskich w zasobie katowickiego Archiwum. Z ocalałych szczątków dzięki mrówczej pracy archiwistów, w tym zwłaszcza Edwarda Długajczyka, udało się opracować i przekazać w postaci inwentarzy udostępnianych w pracowni naukowej Archiwum to, co pozostało z dokumentacji z lat 1918-1922. Korzystały z tego materiału pokolenia historyków.

2. Część archiwaliów powstańczych trafiła do Ameryki?

Jest nią zespół archiwalny nr 008 przechowywany w Instytucie Józefa Piłsudskiego (dalej: Instytut J. Piłsudskiego) w Nowym Jorku. Składa się on głównie z materiałów wytworzonych przez struktury Wojska Polskiego. Na kartach 839 jednostek archiwalnych znajdziemy informacje interesujące zarówno historyków, jak i genealogów. Nowojorski zbiór historycznie stanowi część przedwojennego „Archiwum Powstań Śląskich”, przechowywanego do 1939 roku w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie (dalej: CAW). W trakcie działań wojennych archiwiści wojskowi, chcąc chronić powstańców i ich rodziny, wywieźli powstańcze dokumenty osobowe do Rumunii. Stamtąd w 1941 r. przez Lizbonę trafiły one do Nowego Jorku. Pozostałe akta, przechowywane przed 1939 rokiem w CAW, przetrwały wojnę. Mimo wywiezienia przez Niemców do Gdańska, powróciły po zakończeniu działań wojennych do macierzystego archiwum w Warszawie – Rembertowie. Tam od lat 60. XX w. były udostępniane historykom. O archiwaliach wywiezionych do Stanów Zjednoczonych zapomniano na długie lata.

3. Dzięki zaangażowaniu archiwistów państwowych z Polski dokumenty powstańcze z Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku zostały uratowane przed degradacją i udostępnione?

W 1997 roku po potwierdzeniu informacji i upowszechnieniu wiedzy o archiwaliach z czasów powstań śląskich przechowywanych w Instytucie J. Piłsudskiego, zasobem tym zainteresował się Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych (dalej: NDAP), który z mocy „Ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach” jest aktywnym opiekunem archiwaliów przechowywanych przez tzw. instytucje polonijne. W wyniku pertraktacji dnia 19 grudnia 2002 roku została zawarta umowa pomiędzy NDAP a Instytutem J. Piłsudskiego o przewiezieniu do Polski zespołu archiwalnego „Powstania Śląskie” i tu poddaniu go konserwacji, a także o wykonaniu kopii zabezpieczających w postaci mikrofilmów oraz kopii cyfrowych. Koszty tej operacji pokryte zostały częściowo z funduszy państwowych będących w dyspozycji NDAP, a częściowo przez Śląski Urząd Marszałkowski, któremu podlega Biblioteka Śląska w Katowicach, gdzie przeprowadzono główne prace konserwatorskie oraz mikrofilmowanie. Zadanie wykonania kopii cyfrowych z mikrofilmów NDAP zlecił katowickiemu archiwum. Przełomem w formie udostępniania tych materiałów było opublikowanie ich kopii cyfrowych w 2011 roku na stronie nowojorskiego Instytutu, co wskazało nowy kierunek upowszechniania archiwaliów powstańczych.

4. Całość dokumentacji dawnego „Archiwum Powstań Śląskich” można obecnie przeglądać w formie mikrofilmów i skanów?

W czasie gdy trwały ostatnie prace związane z digitalizacją zespołu „Powstania Śląskie”, do katowickiego Archiwum Państwowego dotarła informacja, że w wyniku apeli środowiska śląskich naukowców i polityków w CAW dobiegała końca digitalizacja zespołu „Powstania Górnośląskie”, sfinansowana przez Ministerstwo Obrony Narodowej. Uroczyste przekazanie skanów do katowickiego archiwum odbyło się 19 sierpnia 2010 roku w Sali Marmurowej Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego. Archiwum w Katowicach otrzymało do udostępniania 275.702 skanów. Po pewnym czasie okazało się, że nie jest to całość zespołu „Powstania Górnośląskie”, digitalizacją nie objęto bowiem tzw. dopływów z różnych okresów. Na przełomie 2010 i 2011 roku udało się przy współpracy Towarzystwa Przyjaciół Archiwum (dalej: TPA) uzyskać wsparcie finansowane ze strony NDAP i Urzędu Marszałkowskiego dla tego zadania i w 2011 roku została dokończona digitalizacja zespołu „Powstania Górnośląskie”. Wykonanych zostało dodatkowo 151.000 skanów. W sumie cały zespół został zdigitalizowany na 428.815 skanach. Pozostało tylko ustalenie domeny, gdzie skany te mogły zostać opublikowane. Ostatecznie zadania tego podjęło się CAW i w 2012 roku opublikowało całość zespołu na swojej stronie.

5. Archiwiści państwowi udostępnili dużo więcej dokumentów powstańczych?

Uznano, że rocznicowe obchody 90-lecia powstań śląskich są dobrą okazją, aby dokończyć akcję digitalizacji archiwaliów z okresu powstań śląskich i plebiscytu przez zeskanowanie akt znajdujących się w zasobach innych archiwów państwowych. Ostatecznie ograniczono się z różnych przyczyn tylko do zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach. Skanowanie zostało przeprowadzone na przełomie lat 2011 i 2012. Digitalizacji poddano 10 zespołów archiwalnych: 12/24 Komisariat Rad Ludowych Śląskich w Sosnowcu, 12/15 Polski Komisariat Plebiscytowy dla Górnego Śląska w Bytomiu, 12/16 Naczelna Rada Ludowa na Górnym Śląsku, 12/66 Związek Powstańców Śląskich, 12/67 Oddziały Młodzieży Związku Powstańców Śląskich Województwa Śląskiego, 12/2146 Klub Powstańców w Katowicach, 12/470 Związek Peowiaków Zarząd Okręgu Śląskiego w Katowicach, 12/273 Związek Weteranów Powstań Śląskich Zarząd Główny w Katowicach, 12/309 Wydział Aprowizacji Międzysojuszniczej w Gliwicach (Ernährungsausschuss der Internallierten Kommission Gleiwitz) i 17/7 Niemiecki Komisariat Plebiscytowy – Podkomisariat w Pszczynie (Plebiszitkommissariat für Deutschland - Unterkommissariat Pless). W sumie uzyskano 68.480 skanów. Zostały one opublikowane w 2013 roku na portalu www.szukajwarchiwach.pl.

6. Kopie cyfrowe dokumentów dotyczących powstań śląskich liczą prawie 600 tysięcy skanów i są dostępne online?

W latach 2005-2012 dzięki pracy archiwistów państwowych i licznym zabiegom organizacyjnym wykonanych zostało w sumie 587.993 skanów akt bezpośrednio lub pośrednio związanych z wydarzeniami z lat 1919-1922 na Górnym Śląsku. Co szczególnie warto podkreślić, wszystkie zdigitalizowane archiwalia zostały opublikowane w Internecie, co ułatwiło niewątpliwie prace badawcze. Równolegle w 2011 r., w Archiwum Państwowym w Katowicach została opracowana pomoc informacyjna dla zdigitalizowanych archiwaliów, która ukazała się jako tom III serii wydawniczej „Archivum Silesiae Superioris”: Zespoły akt do dziejów powstań śląskich i plebiscytu na Górnym Śląsku w zasobie Archiwum Państwowego w Katowicach.

7. Przed nami nadal pozostaje wyzwanie szerokiego dostępu do wszystkich archiwaliów związanych z powstaniami śląskimi?

Niewątpliwy sukces archiwistów państwowych, osiągnięty zwłaszcza dzięki zaangażowaniu naszych kolegów z Katowic, nie zamyka oczywiście możliwości prowadzenia dalszych prac w tym zakresie. Od 2018 roku trwa digitalizacja zespołu 45/46 Naczelne Dowództwo Wojsk Sprzymierzonych na Górnym Śląsku w Opolu, przechowywanego w Archiwum Państwowym w Opolu. Jego publikacja na portalu www.szukajwarchiwach.gov.pl przewidziana jest na koniec 2019 r. Ciągle na digitalizację i masowe upowszechnienie w Internecie czekają akta zespołu 338/338 Teki Baczyńskiego z zasobu CAW. Odrębnym zagadnieniem jest ewentualna digitalizacja innych materiałów rozproszonych po licznych zespołach wytworzonych przez państwowe i samorządowe władze polskie przechowywanych w archiwach polskich. (PG/SM)

Odnajdziesz tu niezwykłą historię archiwaliów, które wyemigrowały do Ameryki oraz otrzymasz propozycje scenariuszy lekcji o powstaniach śląskich.

Materiały archiwalne przed konserwacją Materiały archiwalne w trakcie konserwacji w Bibliotece Śląskiej Materiały archiwalne po konserwacji – stan obecny